Nakon nedavno završenih izbora za narodne poslanike Narodne skupštine Republike Srbije, u novom sazivu parlamenta svoje predstavnike neće imati čak 102 od 174 grada i opštine u našoj zemlji. To čini 58,6% od ukupnog broja jedinica lokalne samouprave. Još je važniji podatak da gotovo 1,3 miliona birača (1.271.988), koliko ima pravo glasa na teritoriji ovih gradova i opština, neće imati svoje predstavnike u najvišem zakonodavnom telu u naredne 4 godine. Ukoliko se posmatra teritorija Srbije bez Kosova i Metohije, rezultat je sledeći: bez poslanika je 77 od 145 JLS (53,1%), odnosno 1,2 miliona upisanih birača (1.186.548). Ovakvi podaci nedvosmisleno ukazuju na nedovoljnu geografsku reprezentativnost, kao jedan od osnovnih nedostataka postojećeg izbornog sistema u Srbiji – proporcionalnog sistema sa izbornim listama i jednom izbornom jedinicom.
Obezbeđivanje adekvatne geografske reprezentativnosti je jedan od ključnih kriterijuma koje izborni sistem mora da ispuni da bi mogao biti ocenjen kao efikasan i pravedan. Ovaj vid reprezentativnosti podrazumeva da različiti delovi zemlje u parlamentu budu zastupljeni u skladu sa svojom veličinom i brojem stanovnika, odnosno registrovanih birača. Navedeni kriterijum se u praksi može razmatrati u odnosu na različite teritorijalne jedinice, kao što su opštine, gradovi, regioni i druge, manje ili veće jedinice. Ključno je da teritorijalne jedinice imaju jednak tretman, bez obzira na parametre kao što su ekonomska razvijenost, etnički sastav stanovništva, odnos urbanog i ruralnog stanovništva i dr.
U datom kontekstu, navešćemo još neke statističke podatke koji svedoče o poražavajućem uticaju postojećeg izbornog sistema na geografsku reprezentativnost Narodne skupštine. Naime, nakon izbora koji su održani 3. aprila 2022. godine, novi parlamentarni saziv će brojati čak 105 poslanika iz Beograda. To znači da je Beogradu sa 24,6% od ukupnog broja upisanih birača pripalo čak 42% poslaničkih mesta (“metropolizacija reprezentacije”). Još drastičnije deluje podatak da Beograd i Novi Sad, kao dva najveća grada, zajedno imaju više od polovine poslanika – 129, iako u njima živi tek 29,7% biračkog tela. Posebno je zanimljivo da će u skupštinskim klupama biti 24 poslanika iz Novog Sada, što je više nego u svim parlamentarnim sazivima u poslednjih 20 godina.
Dok, sa jedne strane, Beograd i Vojvodina zajedno broje 159 mandata (63,6%), sa druge strane, 29 od 47 jedinica lokalne samouprave (61,7%) koji pripadaju Južnoj i Istočnoj Srbiji, nemaju svoje predstavnike u zakonodavnom domu. To govori i o neravnopravnom odnosu Severa i Juga naše zemlje. Međutim, iako se tako čini na prvi pogled, situacija po pitanju reprezentativnosti nije značajno bolja u Vojvodini – 53,3% gradova i opština koji pripadaju ovoj autonomnoj pokrajini, nemaju poslanike.
Kuriozitet je da postoje tri opštine koje na ovim parlamentarnim izborima čak nisu ni imale kandidate ni na jednoj od 19 izbornih lista. To su Irig, Varvarin i Ražanj.
Naravno, treba imati u vidu da prethodna statistika obuhvata poslanike koji su izabrani sa izbornih lista, i čiji će mandati biti verifikovani na konstitutivnoj sednici. Kao i uvek, ubrzo će doći do pomeranja zbog ostavki određenog broja poslanika. Prvi deo obuhvata one poslanike vladajuće većine koji će preći u izvršnu vlast. Drugi deo se odnosi na određena poznata lica, koja su na stranačkim listama bila zbog potrebe kampanje i marketinških razloga, ali neće želeti da budu poslanici. Međutim, ništa od toga neće značajno promeniti statistiku o teritorijalnoj zastupljenosti u parlamentu.
Problem sa neravnomernim predstavljanjem različitih delova države u parlamentu nije nov. On datira još od 2000. godine, kada je i uveden proporcionalni izborni sistem sa jednom izbornom jedinicom i izbornim listama za kandidate. Prema profesoru Fakulteta političkih nauka Milanu Jovanoviću (“Redizajniranje izbornog sistema – jedan neuspeo pokušaj”), u skupštinskim sazivima formiranim nakon izbora 2000, 2003, 2007. i 2008. godine, prosečno po 100 opština nije imalo svog predstavnika. Istovremeno, 17 opština, koje prema kriterijumima Vlade Republike Srbije spadaju u izrazito nerazvijene i devastirane, nisu imale predstavnike u osam legislativa za redom.
Dalje, analiza Centra za slobodne izbore i demokratiju (CESID) pokazala je da u sazivu koji je trajao od 2014. do 2016. godine, 96 jedinica lokalne samouprave, u kojima živi više od 1,5 miliona birača, u skupštini nije imalo nijednog poslanika sa prebivalištem na njihovoj teritoriji, a u periodu od 2016. do 2020. godine ovi pokazatelji su još drastičniji (107 JLS – 1,6 miliona birača).
Nedostatak geografske reprezentativnosti je u dubokoj vezi i sa drugim slabostima aktuelnog izbornog sistema. Kada birač nema priliku da direktno, imenom i prezimenom, bira kandidata koji će biti njegov glas u parlamentu, već se samo opredeljuje između različitih stranaka i njihovih lista, kida se veza između građana i izabranih predstavnika. Poslanici nisu odgovorni građanima, ne komuniciraju sa njima i pokazuju odsustvo sluha za njihove stavove i interese. Ruku pod ruku sa odsustvom odgovornosti i ide i slepa lojalnost partijskim centralama, koje sastavljaju izborne liste i donose sve ključne odluke. Kao posledica toga, nema prave rasprave u parlamentu: svi predlozi vlade se po automatizmu prihvataju, a opozicije odbijaju. Veliko je pitanje i kakvi su kapaciteti takvog parlamenta da obavlja svoju kontrolnu ulogu.
U demokratskom sistemu i parlament i političke partije imaju jedan zajednički zadatak – da obavljaju funkciju predstavljanja. To je ujedno i ključna funkcija za opstanak i razvoj demokratije. Međutim, izborni sistem koji je na snazi u Srbiji pruža upravo suprotne podsticaje političkim akterima. On zakonodavnu vlast i stranke udaljava od građana, a približava netransparentnim i nelegitimnim centrima moći, i uskim interesnim krugovima.
Iz navedenih razloga, Fondacija za liberalnu praktičnu politiku zagovara prelazak na personalizovani proporcionalni izborni sistem, i to na podtip najbliži onom kakav danas postoji u Sloveniji. U takvom sistemu, građanima je omogućeno da direktno biraju poslanike iz svojih izbornih jedinica koji će ih predstavljati u parlamentu, tako što zaokruže njihovo ime i prezime. Predloženi sistem je pravedan, jer podrazumeva ostanak proporcionalnog metoda – svaka stranka, koalicija ili grupa građana na izborima dobija broj mandata srazmerno broju glasova koje je osvojila na izborima. Međutim, u okviru partijskih kandidata, sami mandati na kraju pripadaju onima od njih koji su na osnovu biografija i ugleda ostvarili najbolje izborne rezultate u svojim lokalnim sredinama.
Personalizovani proporcionalni sistem za izbornim jedinicama i izbornim distrihtima kakav predlažemo, obezbediće daleko bolju teritorijalnu zastupljenost svim delovima naše zemlje. Poslanici će biti odgovorni građanima, koji će moći da ih na narednim izborima nagrade ili kazne za njihov dotadašnji rad. Dugoročno, ovakva promena će decentralizovati i demokratizovati političke partije u Srbiji. Očekivan efekat je stvaranje razvijene unutarpartijske kompeticije umesto autoritarng ustrojstva kakvo postoji danas u većini političkih organizacija.
U skladu sa tim, istraživački tim će u narednom periodu objaviti Okvirne preporuke za izmenu izbornog sistema. Preporuke će biti ponuđene kao okvir i podsticaj za razgovor i razmenu mišljenja sa relevantnim demokratski orijentisanim političkim partijama, civilnim društvom i stručnom javnošću. Krajnji cilj je dolaženje do detaljnog i sveobuhvatnog predloga reforme izbornog sistema, koji bi dobio što širu podršku u društvu, i među političkim akterima.
Istraživački tim Fondacije za liberalnu praktičnu politiku